Nova Istra

16 U SJEĆANJE Milan RAKOVAC katastrofe i more, utopije i distopije, i – našu stvarnost. Crossing over složen je pro­ ces jer podrazumijeva promjenu, a promjene izazivaju ‘poremećaje’ u raznoraznim ‘strukturama’, od onih privatnih do javnih, od fizičkih do duhovnih, i tako dalje. Čim se prijeđe preko (crte), ono što prelazi ili onaj koji prelazi mijenja se, više nije što je bilo, više nije što je bio. Tako ono što ili oni koji se miješaju, ono što i oni koji pre­ laze prebacujući se ‘preko’, postaju sve više neuhvatljivi i teže ih je kontrolirati. Jer, u svakom pogledu dolazi do ‘bastardizacije’ ljudi i ideja, kultura i tradicija, umjetnosti i jezika. Ništa više nije čisto. Život u cijelosti križa se i tako pretvara u novu sortu – hibridnu. Taj novi bastardni, hibridni svijet možemo promatrati i živjeti kao slijep­ ci, plošno, ili kao kukci – izlomljeno, fragmentirano, posve modernistički, a opet – u stanju da od njega složimo sliku. (Oči kukaca sastoje se od stotina cjevčica na čijim vanjskim krajevima nalaze se fiksne leće. Vidno polje im je široko, a vrh svake cjev­ čice formira sićušnu sliku dijela okoline ispred sebe.)“ Saša Ilić,„Peščanik“:„Stoga bi se poetika Daše Drndić mogla predstaviti i kao ka­ mena memorijalna kocka,‘Stolperstein’ (kamen spoticanja), koju je nemački umetnik Gunter Demnig oblikovao kao komemorativno mesto u urbanom ambijentu, koje čuva sećanje na žrtve nacističkog režima tokom Drugog svetskog rata. Svaka koc­ ka (dimenzija 10x10x10 cm) nosi osnovne podatke o žrtvi Holokausta: ime, godi­ nu rođenja, kao i godinu i mesto pogubljenja. Ove memorijalne stope posute su ne samo po Berlinu, nego diljem Evrope, i one, kako piše Daša, pozivaju prolaznike da zastanu, sagnu se i pročitaju. Njeni romani na tlocrtu evropske književnosti funkci­ onišu upravo kao Stolprestein, pozivaju nas da se, čitajući ih, udubimo u onaj prazan prostor koji je ostao iza nekog ko je deložiran. Za kim se niko nije osvrnuo, kako se događalo i za vreme jugoslovenskih ratova devedesetih. Slično iskustvo je spisateljica i sama ponela iz Beograda, gde ni mnogo godina kasnije nije bila dobro primljena. Zapravo, povratak prognanih na mesto deložacije uvek je praćen škrgutanjem zuba onih koji su se tu u međuvremenu odomaćili, isto kao što je boravak prognanika u novim sredinama praćen stalnim spočitavanjem oko jezika, navika, načina mišljenja i pisanja. Stoga napisi o tome kako je Daša Drndić bila nagrađivana i rado prihva­ ćena autorka, koji pune kulturne rubrike poslednjih dana, nemaju dodirnih tačaka sa istinom. Ona je i u srpskoj i u hrvatskoj kulturnoj sredini bila uvek na rubu velike scene, koja je oduvek pripadala onima koji su bili u poziciji da određuju gde se jedan književni Stolperstein uopšte sme postaviti. Dašu sam sretao uglavnom izvan Beo­ grada i Zagreba: u Rijeci, Sarajevu, Skoplju, Prištini. Bila je u neprestanom pokretu, poput njenih junaka, bezdomna, kako je često umela da kaže. Nemam svoj grad, pi­ sala je u ‘Aprilu u Berlinu’, sad vidim da nikada nisam ni imala svoj grad. Ne znam da li je to dobro ili loše. Ima gradova koji leže na mojoj koži poput tatooagea, neizbri­ sivi su. Ali ti tatooagei blijede, oni su ipak površne brazgotine na tijelu koje se sma­